چرا تحریم‌های غربی علیه روسیه عمل نمی‌کند اما درباره ایران عمل کرده است؟ انتصاب مقامات شایسته کلید عبور از بحران تحریم‌ها است
سعید خوشبین؛ گروه توسعه: تجربه تحریم کشورهایی مثل ایران به غرب این جسارت را داد تا از این ابزار علیه کشورهایی مثل روسیه هم استفاده کند اما تحلیلگران مطمئن نیستند، تحریم‌ها همان اثری که بر اقتصاد ایران گذاشت بر اقتصاد روسیه هم گذاشته باشد. زمانی که در فوریه سال گذشته جنگ روسیه و اوکراین آغاز شد، جامعه بین‌المللی مجموعه‌ای از تحریم‌ها را علیه روسیه به‌عنوان کشور متجاوز اعمال کرد. آنها دارایی‌های شهروندان ثروتمند و قدرتمند روسیه را مسـدود و توانایی آنها را برای سفر محدود کردند. فروش مواد خام و انرژی روسیه نیز محدود شد و برای جلوگیری از دســتیابی روسیه به انواع مختلف فناوری‌های دفاعی و اطلاعاتی تالش شد. تحریم‌های مالی علیه بانک‌های روسیه اعمال و محدود شدن دسترسی روسیه به سرمایه خارجی و بازارهای مالی از دیگر موارد این تحریم‌ها بود. بسیاری از شرکت‌ها این تحریم‌های اعمال شده بر دولت را با به اصطلاح خودتحریمی دنبال کردند که به موجب آن شرکت‌ها، روابط تجاری با روسیه و شرکت‌های روسی را محدود یا متوقف کردند. به نظر می‌رسید این اثر، روی کاغذ، مجموعه‌ای از اقداماتی باشد که بر قلب اقتصاد روسیه ضربه زده است. پیش‌بینی‌ها حاکی از این بود که احتمالاً تا بیش از ۱۱ درصد (در سال تولید ناخالص داخلی حداقل هفت، هشت درصد) و ۲۰۲۲ کاهش یابد. انتظار می‌رفت، قیمتها ۲۰ تا ۲۵ درصد افزایش یابد و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی توسط شرکت‌ها در طول سال به میزان ۲۵ تا ۲۸ درصد کاهش یابد. اما این یک واقعیت است که روسیه به زانو درنیامده است. برخلاف تصور تحلیلگران، اقتصاد روسیه در سال ۲۰۲۲ افت داشته ولی تنها ۳/۳ درصد. از سوی دیگر تورم هم حدود ۱۲ درصد بوده که اگرچه رقم بالایی است ولی مثل پیش‌بینی‌ها دردناک نیست و از همه مهم‌تر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تنها یک درصد کاهش یافته است.
نقاط قوت روسیه
اندیشکده اقتصادی بروگل در گزارشی تعدادی از نقاط قوت روسیه در مقابله با تحریم‌ها اشــاره کرده است. موثرترین سیستم دفاعی توســط بانک مرکزی روسیه اجرا می‌شـود. سیاست قلعه روسیه با هدف حفاظت از سیستم مالی روسیه طراحی و اجرا می‌شود. این سیستم ابتدا ضربه سـختی خورد چراکه تحریم‌ها علیه دارایی‌های بانک مرکزی بیشــتر از حد انتظار بود و ذخایر این بانک ۴۰درصد کاهش یافت. با این حال به لطف مدیریت شایسـته، سیستم خود را بازیابی کرد و این بانک بیش از ۳۰۰ میلیارد دلارر ذخایر ارزی خارجی را در خود نگه داشت تـا از آن برای مداخلات احتمالی در بازارهای ارز و بدهی استفاده کند. همچنین حتی با وجود اینکه بانک‌های روسی دسترسی به سیســتم انتقال مالی سوئیفت را از دست داده‌اند، هنوز قادر به گرفتن نقدینگی لازم برای عملیات خود بودند چرا که این بانک‌ها از طریق کانال‌های دیگر با جهان خــارج ارتباط برقرار می‌کردند. به معنای دیگر با وجود برخی شوک‌های بزرگ، بانک مرکزی روسیه سیستم مالی روسیه را بی‌عیب نگه داشته و از فروپاشی وسیع‌تر اقتصاد روسیه جلوگیری کرده است. بسـیاری از تحریم‌ها مهار بخشی از توانایی اقتصــاد روسیه برای انجام کسـب‌وکار را هدف گرفته است. اقتصاد روسیه نسبت به اقتصادهای پیشرفته و بازارهای نوظهور دیگر کمتر به واردات وابسته‌است اما آنطور که گزارش بروگل اشاره می‌کند برخی بخش‌ها نظیر تولید تجهیزات حمل‌ونقل، مواد شیمیایی، محصولات غذایی و خدمات آی‌تی هنوز وابستگی‌هایی دارند. تحریم‌ها ابتدا در محدودیت دسترســی روسـیه به واردات کلیدی خوب عمل کرد. با وجود این شوک اولیه باعث شد تا روسیه سریعاً تغییر موضــع دهد و اقدام به واردات کالاهای کلیدی خود از کشـورهایی نظیر ترکیه، چین و بلاروس کند.به‌طور خلاصه،وقتی صحبت از واردات مواد کلیدی به میان می‌آید، روسیه از تعدادی از بازارها خارج شده اما از آن زمان بازارهای جدیدی برای پاسخگویی به بسیاری از نیازهای خود پیدا کرده است.
درصد موفقیت تحریم‌ها
تحریم علیه صادرات روسیه هم موفقیت کمی داشته است. بسیاری از کشورها از خرید اجناس مشخصی از روسیه دست کشیده‌اند اما فروش کالاهای اساسی روسیه همچنان ادامه و کاهش کمی داشته است.حتی تحریم‌های نفتی اخیر هم ضربه جبران‌ناپذیری به صادرات نفتی روســیه وارد نکرده است. بروگل برآورد کرده که درآمدهای صادراتی روسیه نه‌تنها کم نشده بلکه به لطف افزایش قیمتها در سال ۲۰۲۲ حدود ۴۰ درصد بیشتر از سال قبل هم شــده است. این کاهش واردات و افزایــش صــادرات به این معناست که تراز تجاری روسیه به طرز عجیبی سـالم است. مازاد تجاری این کشــور در ۹ ماه نخست امسال حدود ۲۰۰ میلیارد دلار بوده که ۱۲۰ میلیارد دلار از مدت مشابه سال ۲۰۲۱ بیشتر و تقریباً دو برابر رکورد قبلی این کشور در ســال ۲۰۰۸ است. این موسسه تحقیقاتی معتقد است که با توجه به افزایــش قیمت کالاهای اساسی و با وجــود تحریم‌های نفتی علیه روسیه این تراز پرداخت سالم در سال ۲۰۲۳ هم ادامه خواهد داشت. بروگل برآورد کرده که این مازاد در سال ۲۰۲۳ به ۱۰۰ میلیارد دلار برسد که اگرچه افت چشم‌گیری در مقایسه با سال ۲۰۲۲ خواهد داشت اما هنوز از آنچه قدرت های غربی به‌واسطه تحریم به دنبال آن بودند، فاصله زیادی دارد. این در حالی است که اقتصاد ایران از جهت رشد اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی و نرخ تورم قبل از تحریم‌ها نیز از ارقام مطلوب خود فاصله قابل ملاحظه‌ای داشت که باید آن را به سیاستگذاری نادرست در مواجهه با تحریم‌ها نسبت داد. با وقوع تحریم‌ها از سال ۱۳۹۰ به بعد،وضعیت متغیرهای اصلی اقتصاد کشور در مقایسه با وضعیت مطلوب و هم نسبت به وضعیت قبل از تحریم بســیار بدتر شده است؛ به‌گونه‌ای که در نتیجه آن تولید ناخالص داخلی برابری قـدرت خرید ترکیه به بیش از دو برابر ایران افزایش پیدا کرده است. بنابراین واضح اســت که تاثیر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران بسیار جدی و بزرگ است نتیجه اینکه عمده مشکلات اقتصادی موجود کشور باید به سیاستگذاری نادرست در دوران پیش و پس از تحریم‌ها نسبت داد.
کلید حل بحران روسیه
وضعیت مثبت روسیه برای بسیاری ناظران تعجب برانگیز اســت اما سوال این اســت که روسیه چگونه توانست خود را از شر تورم نجات دهد؟
کلید حل مسأله را باید در انتصاب‌های شایسته مقامات اقتصادی روســیه دانسـت. در بحبوحه بحران مالی روســیه، پوتین یک زن را به‌عنوان شخص اول نظام بانکی کشور منصوب کرد.زنی که پیش از انتصاب به‌عنوان رئیس‌کل بانک مرکزی در وزارت اقتصاد روسیه توانایی‌های خــود را نشـان داده بود. اقتصاددانی که مسیری را در پیش گرفت که برخلاف بسیاری از سیاست‌های آن زمان روســیه بود. این زن اکنون نیز نقش اول سیاستگذاری اقتصادی را ایفا می‌کند.
خانــم الویــرا نابیولینا در سال ۲۰۱۳۳ رئیس‌کل بانک مرکزی فدراسیون روسیه شد. عملکرد او در بانک‌مرکزی روسیه به‌قدری خوب بوده که از وی به‌عنوان یکی از بهترین رئیس‌کل‌های بانک مرکزی دنیا و یکــی از صد چهره شاخص جهان یاد می‌شود. او اصلاحات گسترده‌ای را در نظام بانکی روسیه انجام داد که نتیجه آن ثبات بخشیدن به اقتصاد کلان پرتلاطم روسیه بود. او مجوز بانک‌ها و موسسات اعتباری مشکوک زیان‌ده را لغو کرد و به‌نظام بانکی بی‌در و پیکر روســیه نظم و سامان داد. او قبلا در وزارت اقتصاد کارنامه درخشانی از خود به‌جا گذاشته بود که موجب شـد، پوتین سکان هدایت نظام بانکی مساله‌دار روســیه را به او بسپارد.
این انتصاب را شــاید بتوان یکی از بهترین اقدامات پوتین برای دولت خود و کشــور روسیه به شمار آورد. خانم نابیولینا مدیری توانمند و مورد پشتیبانی تمام و کمال پوتین تا زمان حاضر است. او با آغاز جنگ اوکراین یک بار دیگر قــدرت مدیریتی و تیزبینی علمی خود را نشان داد. آغاز جنگ طبیعتاً موجب کاهش شدید نرخ برابری روبل نسبت به ارزهای خارجی شد اما او به‌جای تثبیت دستوری نرخ ارز و بگیر و به بند در بازار ارز که معمولاً در کشورهای جهان سوم از جمله کشور ما رایج است، سیاستی منطبق با یافته‌های علم اقتصاد در پیــش گرفت. سیاست بانک مرکزی روسیه بالا بردن نرخ بهره حقیقی از طریق عملیــات بازار باز، انتشــار اوراق قرضه و جمع‌آوری نقدینگی از بازار بود. به این ترتیب خانم نابیولینا توانست در مدت نسبتا کوتاهی پــس از جنگ، ثبات را به بازار ارز بازگرداند و مانع فروپاشی نظام پولی کشور و تورم افسارگسیخته شود. البته در تبیین موفقیت‌های روســیه نباید زیاد اغراق کرد چراکه جنگ متغیری برون‌زا در اقتصاد است و همه ابعاد آن قابل پیشبینی نیست مضافاً اینکه باید دید پشــتیبانی سیاسی از خانم نابیولینا تا چه زمانی ادامه خواهد یافت.
جمع‌بندی
غرب برای اینکــه با ابزارهایی نظیر تحریم کشورها را به زانو درآورد از بهترین تحصیل‌کردگان و باهوش‌ترین مهره‌های خود بهره می‌برد. آمریکا جمعی از بهترین و باهوش‌ترین جوانان خود را مسئول طراحی تحریم‌ها می‌کند اما در کشور ما لزوماً اینگونه نیست و افرادی که باید تحریم‌ها را خنثی کنند به‌اندازه آمریکایی‌ها باهوش نیستند.ضعف دیپلماسی ایران مشهود است و باهوش‌ترین جوانان ما کشور را ترک می‌کنند و افرادی که در مقام سیاستگذاری قرار است آثار تحریم را خنثی کنند، متاسفانه بازی را بلد نیستند. این موضوع درباره روسیه صادق نیست و ولادیمیر پوتین از بهترین و باهوش‌ترین مدیران برای خنثی کردن تحریم‌ها بهره می‌برد.
به نظر می‌رسد پوتین از روی دست سیاستمداران ما کپی‌برداری کرد اما خلاف آن را انجـام داد. کاش روزی برســد که سیاستمداران در کشور ما هم به درجه‌ای از اعتماد به جوانان برسند که به خاطر ترس از نفوذ و نگرانی درباره تعهد، جوانان را کنار نگذارند.
دیدگاه خود را بنویسید